Քաղաքային կանաչապատում․ ԱՀԿ ստանդարտները և Երևանի իրականությունը
Քաղաքային կանաչապատման խնդիրը հաճախ սահմանափակվում է չոր վիճակագրությամբ, որը միշտ չէ, որ արտացոլում է միջավայրի իրական որակը։ Թեև Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպությունը (ԱՀԿ) մշակել է հստակ չափորոշիչներ՝ քաղաքացիների ֆիզիկական և հոգեկան առողջությունն ապահովելու համար, դրանց մեխանիկական կիրառումը Երևանի պայմաններում պահանջում է ավելի խորը վերլուծություն։
ԱՀԿ նորմատիվները՝ նվազագույնից մինչև իդեալական
ԱՀԿ-ն խորհուրդ է տալիս առաջնորդվել կանաչ տարածքների ապահովվածության երկու հիմնական ցուցանիշով։ Որպես նվազագույն շեմ ընդունված է մեկ շնչի հաշվով 9 մ² ընդհանուր օգտագործման կանաչ տարածքը։ Այս թիվը պատահական չէ. հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ հենց այս նվազագույնն է անհրաժեշտ, որպեսզի ուրբանիզացված միջավայրը մարդու վրա մշտական հոգեբանական ճնշում չգործադրի։
Իդեալական ցուցանիշը, ըստ ԱՀԿ-ի, 50 մ²-ն է մեկ անձի համար։ Նման խտության դեպքում քաղաքային էկոհամակարգը ձեռք է բերում ինքնավարություն՝ լիարժեք կարգավորելով միկրոկլիման։ Այս երկու բևեռների միջև գոյություն ունի հարմարավետության «ոսկե միջին», որը հաճախ որպես ուղենիշ է ծառայում եվրոպական խիտ կառուցապատում ունեցող քաղաքներում՝ մոտ 20–25 մ² մեկ անձի համար։ Սա այն մակարդակն է, երբ քաղաքային միջավայրը դառնում է բարեկամական, նույնիսկ եթե կառուցապատման խտության պատճառով իդեալին հասնելն անհնար է։
Ինչու է վիճակագրությունն անտեսում փակ և հեռավոր գոտիները
Կարևոր է գիտակցել, որ ԱՀԿ նորմատիվները վերաբերում են բացառապես ընդհանուր օգտագործման տարածքներին՝ հանրային այգիներին, պուրակներին և զբոսայգիներին։ Փակ մասնավոր այգիները, դեսպանատների կամ էլիտար բնակելի համալիրների տարածքները դուրս են մնում այս վիճակագրությունից, և դա ունի հստակ տրամաբանություն։
Կազմակերպությունը կանաչ տարածքները դիտարկում է ոչ միայն որպես թթվածնի աղբյուր, այլև որպես հանրային առողջապահության և հոգեկան հավասարակշռության պահպանման գործիք։ Փակ այգին թեև արտադրում է թթվածին և փոքր-ինչ զովացնում օդը, սակայն շարքային քաղաքացու համար չի կատարում ռեկրեացիոն գործառույթ։ Բնակիչը չի կարող այնտեղ մտնել՝ սթրեսը թոթափելու, զբոսնելու կամ շոգից պատսպարվելու համար։ Սոցիալական և հակասթրեսային գործառույթի տեսանկյունից՝ անհասանելի կանաչ գոտին բնակչության մեծամասնության համար փաստացի գոյություն չունի։
Նույն սկզբունքն է գործում նաև աշխարհագրական հասանելիության դեպքում։ Հաճախ քաղաքներն իրենց ցուցանիշները բարելավում են ծայրամասերում գտնվող հսկայական անտառապարկերի հաշվին։ Թեև թղթի վրա դա կարող է կտրուկ բարձրացնել միջին ցուցանիշը, սակայն տրանսպորտային հասանելիություն պահանջող հեռավոր գոտին չի կարող համարվել առօրյա միջավայրի մաս։ ԱՀԿ-ն շեշտում է՝ բնությունը պետք է ինտեգրված լինի բնակելի միջավայրին։ Ծայրամասային անտառը հանգստյան օրվա ժամանցի վայր է, և այն նույն հարթության վրա դնելը քաղաքային պուրակների հետ, որոնք հասանելի են ամեն օր, խեղաթյուրում է կյանքի որակի իրական պատկերը։
Իրավիճակը Երևանում՝ թվեր և իրականություն
Վերջին տվյալներով, եթե հաշվի առնենք նաև նոր տնկիները, Երևանում կանաչ տարածքներով ապահովվածությունը հասել է 8,5 մ²-ի մեկ անձի համար՝ գրեթե մոտենալով ԱՀԿ նվազագույն շեմին։ Սակայն մասնագիտական հանրությունը թերահավատորեն է մոտենում թարմ տնկիները մեխանիկորեն վիճակագրության մեջ ներառելուն և դրանք հասուն այգիներին հավասարեցնելուն։
Հաշվետվություններում նշվում են խոշոր նախագծեր, օրինակ՝ 60 հեկտար նոր անտառի հիմնումը, որտեղ տնկվում են ոչ թե մատղաշ շիվեր, այլ մոտ 4 մետր բարձրությամբ որակյալ, խոշոր ծառեր։ Անշուշտ, սա մեծ առաջընթաց է, սակայն նույնիսկ չորս մետրանոց ծառը տեղափոխումից հետո լուրջ սթրես է տանում։ Առաջին երկու-երեք տարին այն ծախսում է ողջ ռեսուրսը արմատային համակարգի վերականգնման վրա՝ գրեթե չապահովելով սաղարթի աճ։
Այս տնկիներն իրենց էկոհամակարգային գործառույթները լիարժեք կկատարեն դեռ շատ ուշ։ Խիտ ստվեր տալ, օդը զգալիորեն խոնավացնել, քամուց և աղմուկից պաշտպանել այս անտառը կսկսի միայն 10–15 տարի անց, երբ ծառերի սաղարթները միահյուսվեն և հավաքեն անհրաժեշտ կենսազանգվածը։ Ներկա պահին այս տարածքներն ավելի շուտ ներդրում են ապագայի մեջ, քան գործող կլիմայական գործիք, ուստի դրանց ներառումը ընթացիկ հաշվեկշռում վաղաժամ է։
Հաշվառման բարդությունները՝ պատեր և տանիքներ
Ժամանակակից քաղաքը բարդ եռաչափ կառույց է, ինչը առաջ է բերում ոչ ստանդարտ կանաչապատման՝ օրինակ՝ կանաչ տանիքների և ուղղահայաց այգիների հաշվառման խնդիր։ Դասական վիճակագրության մեջ կանաչ տանիքները հաշվի են առնվում միայն այն դեպքում, եթե դրանք հանրամատչելի են և փաստացի ծառայում են որպես բարձունքի վրա գտնվող այգի։ Տեխնիկական կանաչ տանիքները, թեև էկոլոգիական օգուտ են տալիս շենքին, ռեկրեացիոն գոտիների հաշվարկի մեջ չեն մտնում։
Էլ ավելի բարդ է իրավիճակն ուղղահայաց կանաչապատման դեպքում։ Հողօգտագործման ստանդարտ վիճակագրության մեջ կանաչ պատը սովորաբար հավասար է 0 մ²-ի, քանի որ հաշվարկը կատարվում է գետնի վրա պրոյեկցիայով, իսկ պատն ուղղահայաց է։ Սակայն առաջադեմ էկոլոգիական ինդեքսներում (օրինակ՝ Green Factor), կանաչ պատերը հաշվարկվում են նվազեցնող գործակցով՝ սովորաբար ուղղահայաց մակերեսի 0,5–0,7-ի չափով։ Սա նշանակում է, որ թեև կանաչ պատը չի օգնի քաղաքին ԱՀԿ-ի առջև պաշտոնապես հաշվետու լինել մակերեսի նորմայի կատարման մասին, այն իրական ներդրում կունենա փողոցի ջերմաստիճանի նվազեցման գործում, ինչը տեսանելի կլինի ջերմային քարտեզների և արբանյակային լուսանկարների վրա։
Ինչպես գնահատել արդյունավետությունը առանց բարդ սարքերի
Քանի որ պաշտոնական տվյալները կարող են ներառել մերկ լանջեր կամ դեռևս չգործող թարմ տնկիներ, բնակիչները կարող են կիրառել 3-30-300 կանոնը։ Այս ժամանակակից ուրբանիստական ստանդարտը առաջարկում է գնահատել միջավայրի որակը երեք պարզ չափանիշով.
- 3 ծառ. Յուրաքանչյուր բնակիչ իր պատուհանից պետք է տեսնի առնվազն երեք ծառ։
- 30% ծածկույթ. Յուրաքանչյուր թաղամասում հասուն ծառերի սաղարթի ստվերը պետք է ծածկի տարածքի առնվազն 30 տոկոսը։ Սա հեշտ է ստուգել արբանյակային քարտեզով. եթե մոխրագույն տանիքներն ու ասֆալտը զգալիորեն գերակշռում են կանաչ զանգվածին, ուրեմն թաղամասը չի բավարարում կայունության պահանջներին։
- 300 մետր. Որակյալ կանաչ գոտին պետք է գտնվի բնակարանից ոչ ավելի, քան 300 մետր հեռավորության վրա։
Այս չափանիշները թույլ են տալիս գնահատել միջավայրի իրական հարմարավետությունը «այստեղ և հիմա»՝ անկախ նրանից, թե ինչ կարգավիճակ ունի հողը կադաստրային փաստաթղթերում։
Պաշտոնական աղբյուրներ
Մեթոդաբանությունն ավելի խորը ուսումնասիրելու համար կարելի է դիմել ԱՀԿ-ի պաշտոնական փաստաթղթին՝ «Urban green spaces: a brief for action», որը հասանելի է կազմակերպության Եվրոպական տարածաշրջանային գրասենյակի կայքում։ Այս փաստաթուղթը փաստում է, որ կանաչ գոտիների հասանելիությունը ոչ թե գեղագիտական հարց է, այլ հանրային առողջապահության և կայուն քաղաքաշինության ռազմավարական գործոն։